شهر تاریخی هگمتانه به‌دلیل قرار‌گیری در دل تپه‌ای وسیع، به تپه‌ هگمتانه معروف است. وسعت تپه‌ مذکور که از آن به‌عنوان پهناورترین تپه‌ باستانی ایران یاد می‌شود، به ۳۰ هکتار می‌رسد. این وسعت با توجه به احتساب قسمت‌هایی که در گذشته بخشی از تپه‌ باستانی بوده‌اند، از ۳۵ هکتار تجاوز خواهد کرد. حدود ۱۰ هکتار از شهر باستانی هگمتانه در تملک شخصی قرار داشت که خوشبختانه در سال‌های ۱۳۴۷ و ۱۳۴۸ هجری شمسی خریداری و به هگمتانه‌ الحاق شد.

شهر باستانی هگمتانه دارای معماری و نقشه بسیار منظم، شبکه آبرسانی عظیم، معابری از سنگ‌فرش و آجرهای مربعی، حصاری طولانی و... است؛ از همین رو بازدید از آن قطعا برای علاقه‌مندان به تاریخ این مرزوبوم ارزشمند خواهد بود. این شهر کهن، نخستین پایتخت ایران محسوب می‌شد و به‌همراه آتن در یونان، رم در ایتالیا و شوش در خوزستان، از معدود شهرهای باستانی جهان به شمار می‌رود که همچنان پابرجا مانده‌اند.

پیشینه حفاری‌های علمی هگمتانه به سال ۱۹۱۳ میلادی برمی‌گردد؛ زمانی که گروهی فرانسوی از طرف موزه لوور پاریس به سرپرستی شارل فوسی، کاوش‌هایی در تپه هگمتانه انجام داد؛ ولی نتایج این کاوش‌ها هیچ‌گاه منتشر نشد. در طی ۱۰ فصل حفاری از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸ شمسی که حدود ۱۴,۰۰۰ متر مربع از بقایای شهر مورد کاوش قرار گرفت، یکی از کهن‌ترین دوره‌های تمدن بشری نمایان شد. کاوش‌های علمی سال ۱۳۶۲ تاکنون که به سرپرستی «محمد رحیم صراف» انجام شده، به شناسایی شهری بزرگ در دل تپه هگمتانه انجامیده است.

از نکات جالب و قابل‌توجه در مورد شهر هگمتانه، نام شهر است که در سنگ‌نوشته‌ای برجای‌مانده از بیستون متعلق به داریوش اول، نام‌های «همگمتان» به زبان فارسی باستان، «آک-م-د-ن» به زبان ایلامی و «آ-گ-م-ت-ن»‌به زبان اکدی برای آن ذکر شده است. در زبان‌های دیگر نیز برای شهر باستانی همدان نام‌های مختلفی وجود دارد که می‌توان به اکباتانا، اگباتانا در زبان یونانی، اکباتانا، اکباتانیس پارتیوروم در زبان لاتین، آحمت در زبان آرامی، آحمتن، همتن، اکبتن در زبان ارمنی و همدان در زبان فارسی میانه اشاره کرد. مفسران بر این عقیده‌اند که این واژه به‌معنای محل گردآمدن است که از کلمه‌ «هنگمت» می‌آید. با توجه به‌معنای آن، احتمال گردهمایی گروهی مردم، آن هم پیش از تشکیل سلسله‌ ماد دور از تصور نخواهد بود.

با توجه به آثار به‌جای‌مانده از ایران کهن به نظر می‌رسد که شهر هگمتانه توسط اقوام آریایی ماد در قرن ۱۷ قبل از میلاد تاسیس شد و به‌عنوان پایتخت اولین امپراتوران و پادشاهان ایرانی مورد استفاده قرار گرفت. در واقع، نظرات متعددی در مورد این شهر تاریخی و ارزشمند وجود دارد؛ به‌طوری که برخی کارشناسان آن را مکانی متشکل از کاخ‌ها، عمارت‌ها و آثار برجای‌مانده‌ از حکومت مادها و هخامنشیان می‌دانند. تعدادی از باستان‌شناسان نیز طبق موقعیت مکانی و استراتژیک شهر احتمال می‌دهند که اینجا حدودا ۱۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح اشغال شده است. البته شواهد تاریخی معتبری در اثبات این احتمال وجود ندارد. هردوت، تاریخ‌نگار یونانی معتقد بود که مادها ۸۰۰ سال پیش از میلاد حضرت مسیح (ع) این شهر را به‌عنوان پایتخت خود انتخاب کردند. بر اساس توصیفات وی، این مجموعه‌ شاهانه روی یک تپه‌ واقع شده و دارای هفت دیوار متحدالمرکز بود که بخش درونی هر دیوار از دیوار بخش بیرونی ارتفاع بیشتری داشت.

بررسی‌های تاریخی و باستان‌شناسی اذعان می‌کنند که هگمتانه و همدان یکی هستند؛ اما متاسفانه به‌دلیل کمبود آثار باقی‌مانده‌ از دوران قبل از اسلام، کاوشگران اروپایی، مناطقی مانند تخت سلیمان، شوش و کنگاور را برای هگمتانه در نظر گرفته بودند. جالب اینکه در سکه‌های کشف‌شده از زمان حکومت ساسانیان، اهمتان به‌عنوان محل ضرب معرفی شده و اولین متونی که در آن نام مادها و مناطق مربوط به آن‌ها ذکر شده، تقویم ۲۴ شارل مانزر سوم است. در این متون به قوم و سرزمینشان به نام مادای یا آمادای اشاره می‌شود.

طبق سنگ‌نوشته یونانی روی تندیس هرکول در بیستون که قدمت آن به سال ۱۴۸ پیش از میلاد می‌رسد، ظاهرا هگمتانه تا زمان پادشاهی مهرداد یکم، سقوط نکرده بود. آنتیوخوس هفتم در سال ۱۳۰ پیش از میلاد به قصد بازگردانی قدرت سلوکی به ایران احتمالا برای مدت کوتاهی در هگمتانه توقف می‌کند؛ چنانکه تیگران دوم نیز در سال بعد برای حمله به مهرداد دوم، مدتی در هگمتانه بود. اشکانیان نیز از هگمتانه به‌عنوان پایتخت تابستانی و ضرابخانه سلطنتی استفاده می‌کردند.

در چهل و ششمین کمیته میراث جهانی یونسکو که از ۲۱ تا ۳۱ جولای ۲۰۲۴ میلادی (۳۱ تیر تا ۱۰ مرداد ۱۴۰۳ شمسی) در دهلی‌نو برگزار شد، پرونده هگمتانه پس از انجام اصلاحاتی به پیشنهاد ایکوموس (شورای بین‌المللی ابنیه و محوطه‌ها) و بعضی از اعضای کمیته (ویتنام، قطر، قزاقستان، ترکیه، کنیا و روآندا)، به‌عنوان بیست و هشتمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. در پرونده ثبت شده، مساحت هگمتانه ۷۵ هکتار و منطقه حائل آن ۲۸۷ هکتار عنوان شده است.

جام طلایی (ریتون سرشیر) و کاسه سیمین خشایار شاه از دوره‌ هخامنشی از دیگر اشیای مکشوفه در هگمتانه هستند.

  

  آدرس: استان همدان، همدان، انتهای خیابان اکباتان، میدان اکباتان، پایگاه ملی میراث فرهنگی و گردشگری هگمتانه

    بخش اسلامی: این مجموعه که در راهروی شرقی و قسمتی از محوطه و سرسرا قرار دارد، شامل انواع ظروف سفالی مانند حوض آب‌نما، قوچ‌سنگ و غیره می‌شود و به مناطقی مانند اسدآباد، فرسنج و برج قربان اختصاص دارند. از دیگر آثار این بخش می‌توان به در بزرگ چوبی متعلق به دوره معاصر، انواع سنگ قبرهای دوره اسلامی مزین به خط کوفی، ثلث و نستعلیق، تابوت‌هایی از جنس سفال و سنگ متعلق به دوره اشکانی و اسلامی و انواع خمره‌های سفالی با طرح و اندازه‌های متفاوت جهت نگهداری آذوقه و مایعات اشاره کرد. اشیای این بخش متعلق به ادوار اسلامی اولیه (یک تا چهار هجری قمری)، میانه (چهار تا هفت هجری قمری) و متاخر (هفت تا ۱۰ هجری قمری) و همچنین قرون معاصر (۱۰ هجری قمری تاکنون) هستند.

در زمان جنگ جهانی اول، ارامنه زیادی به شهرهای غرب ایران سفر کردند که یکی از این شهرها، همدان بود. این عده که تعداد آن‌ها ۳۰۰ نفر تخمین زده می‌شود، به احتمال زیاد در زمان جنگ‌های شاه عباس اول با دولت عثمانی برای بازپس‌گیری اراضی اشغال شده از جمله ارمنستان، به همدان مهاجرت کردند. آن‌ها برای عبادت و اجتماع عمومی، کلیسای گریگوری استپانوس را در شرق هگمتانه ساختند. استپان اولین شهید مسیحیان بود و از او با عنوان استپان مقدس یا استپانوس مقدس نیز یاد می‌کنند.

در سال ۱۸۸۵ ميلادی ساخت کليسای آنجيلی استپانوس همدان (کلیسای حضرت مریم) توسط سه نفر از اعضای شورای کليسا با اخذ مجوز از ناصرالدين شاه و کمک‌های مالی او و مردم آغاز و در سال ۱۸۸۶ میلادی تکميل شد. در روز افتتاحيه کليسا، ناصرالملک شهردار وقت همدان و برادر ناصرالدين شاه نيز در مراسم شرکت داشت. این کلیسا پس از ۱۰۰ سال خدمت به مسيحيان همدان به‌علت مهاجرت ارامنه تعطيل و به موزه تبديل شد. کليسای ارامنه انجيلی در تاریخ سه اسفند ۱۳۷۷ شمسی با شماره ثبت ۲۲۳۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

خانه کشیش گریگوری هگمتانه یکی از آثار تاریخی همدان است که در ضلع شرقی کلیسای ارامنه قرار دارد. این خانه ۱۰۰ متری، دو طبقه دارد و نور آن از پنج پنجره چوبی نیم‌هلال تامین می‌شود. از این بنا که عمده مصالح آن خشت بوده، تنها قسمت جنوب شرقی باقی‌ مانده است.

 

   آدرس: استان همدان، شهر همدان، میدان ابوعلی سینا

  

  آدرس: استان همدان، شهر همدان، چهارباغ علویان، نزدیک امامزاده عبدالله

  

  آدرس: استان همدان، شهر همدان، محدوده خيابان‌های باباطاهر، اکباتان و شهدا، مجاور میدان امام خمینی (ره)